Ngắn gọn về UPR

UPR là gì?

UPR (Universal Periodic Review) là thủ tục Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát đối với tất cả các quốc gia thành viên của Liên Hiệp Quốc (chứ không phải là chỉ với các thành viên của Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc – như một số người có thể lầm tưởng vì thấy Việt Nam chuẩn bị tiến hành “làm UPR” sau khi trở thành thành viên của Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc).

Sáng kiến UPR được Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc thông qua vào ngày 15/3/2006. Tất cả các nước thành viên của Liên Hiệp Quốc đều lần lượt thực hiện thủ tục kiểm điểm định kỳ này, khi nào hết một vòng (gần 200 quốc gia) thì lại tiếp tục vòng thứ hai, thứ ba... cứ thế quay vòng. Hiện nay, hoạt động kiểm điểm định kỳ đã được thực hiện sang vòng thứ hai.

Một quốc gia, khi tiến hành kiểm điểm UPR, sẽ phải báo cáo trước Liên Hiệp Quốc về tình hình nhân quyền của nước mình, những gì chính quyền đã làm để cải thiện nhân quyền cho người dân và đã tuân thủ các nghĩa vụ của mình về nhân quyền như thế nào.

Bao giờ đến phiên Việt Nam?

Mỗi năm, Nhóm Làm Việc về UPR của Liên Hiệp Quốc tổ chức ba kỳ họp, mỗi kỳ kéo dài khoảng hai tuần. Tại mỗi kỳ, có 16 quốc gia được/bị xét duyệt về tình hình nhân quyền. Như vậy, trong một năm, với ba kỳ UPR, có 48 quốc gia điều trần, mỗi nước điều trần trong vòng ba tiếng đồng hồ.

Và trong vòng bốn năm 2008-2011 (vòng UPR đầu tiên), đã có 192 quốc gia thành viên của Liên Hiệp Quốc thực hiện thủ tục Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát.

Bước sang vòng UPR thứ hai, bắt đầu từ năm 2012 đến năm 2016, người ta đã điều chỉnh lại: Mỗi năm, Nhóm Làm Việc về UPR của Liên Hiệp Quốc vẫn tổ chức ba kỳ họp, nhưng mỗi kỳ có 14 (chứ không phải 16) quốc gia được/bị xét duyệt. Vậy là mỗi năm, với ba kỳ UPR, có tổng cộng 42 quốc gia điều trần, mỗi nước phải điều trần trong vòng ba tiếng rưỡi.

Việt Nam đã có một lần thực hiện thủ tục UPR, vào kỳ UPR thứ năm, tổ chức vào 4-15/5/2009. Lần tham gia sắp tới của Việt Nam là lần thứ hai, vào kỳ UPR thứ 18, kéo dài từ 27/1 đến 7/2/2014. Buổi trình bày của Việt Nam được tiến hành ngày 5/2.

Ai có quyền “kiểm điểm” Việt Nam?

Nhóm Làm Việc về UPR của Liên Hiệp Quốc là cơ quan có quyền kiểm điểm, đánh giá tình hình nhân quyền ở Việt Nam.

Căn cứ vào đâu để “kiểm điểm”?

Nhóm Làm Việc về UPR của Liên Hiệp Quốc căn cứ vào ba nguồn thông tin - dữ liệu sau:

Báo cáo quốc gia, tức là báo cáo của Chính phủ Việt Nam (hay như chúng ta đều biết, của “Đảng và Nhà nước Việt Nam”).

Báo cáo của Liên Hiệp Quốc, bao gồm:

- thông tin từ các chuyên gia và nhóm nghiên cứu độc lập về nhân quyền (gọi là “Báo cáo viên Đặc biệt” của Liên Hiệp Quốc - UN Special Rapporteur). Hiện nay Liên Hiệp Quốc có 37 Báo cáo viên Đặc biệt, đều là những chuyên gia trong lĩnh vực liên quan. Ví dụ, ông Frank William La Rue – Báo cáo viên Đặc biệt của Liên Hiệp Quốc về tự do ngôn luận – là một luật sư và nhà báo nổi tiếng người Guatemala.

- thông tin từ các định chế nhân quyền khác của Liên Hiệp Quốc (ví dụ từ Ủy ban Nhân quyền Liên Hiệp Quốc, từ Ủy ban Các Quyền Kinh tế, Xã hội và Văn hóa, v.v.). Hiện nay Liên Hiệp Quốc có 10 định chế như vậy.

Chính phủ Việt Nam không hào hứng với việc để cho các Báo cáo viên Đặc biệt vào nước mình, và đến nay đã từ chối nhiều người, trong đó có ông Frank William La Rue, không cho họ vào Việt Nam “thanh kiểm tra” tình hình nhân quyền trong lĩnh vực chuyên môn liên quan. Trường hợp có người được chấp nhận cho thăm Việt Nam thì báo chí cũng chỉ được đưa tin một cách hạn chế, theo đúng định hướng.

Báo cáo của các bên liên quan (stakeholders), trong đó có cả xã hội dân sự, tức là các tổ chức phi chính phủ.

Đảng và Nhà nước, cho đến nay, “quản lý” khá tốt xã hội dân sự – từ “quản lý” là cách nói giảm nói tránh của “kiểm soát”. Cho nên, có thể thấy là ở Việt Nam không tồn tại xã hội dân sự thực chất với các tổ chức phi chính phủ độc lập. Nói cách khác, xã hội dân sự ở nước ta được dựng nên chủ yếu nhờ các tổ chức phi chính phủ của chính phủ (GONGO).

Dựa vào ba nguồn thông tin - dữ liệu tham khảo nói trên (của nhà nước, của Liên Hiệp Quốc, và của xã hội dân sự), Nhóm Làm Việc sẽ tiến hành đánh giá, xét duyệt, kiểm điểm (review) tình hình nhân quyền của quốc gia được/ bị kiểm điểm định kỳ.

Buổi điều trần kéo dài bao lâu?

Trước kia (trong vòng UPR thứ nhất, từ năm 2008 đến hết năm 2011), theo quy định, mỗi buổi điều trần/ kiểm điểm (review) của mỗi quốc gia kéo dài ba tiếng.

Từ vòng thứ hai (2012-2016), thời gian điều trần/ kiểm điểm của mỗi quốc gia tăng thêm nửa giờ, thành ba tiếng rưỡi.

Các nước làm gì trong buổi điều trần?

Mỗi cuộc điều trần/ kiểm điểm được điều phối bởi một nhóm ba quốc gia, nhóm này được gọi là “troika”. 

Mỗi buổi điều trần, hay kiểm điểm, như thế diễn ra dưới hình thức một cuộc thảo luận trực tiếp giữa chính phủ của quốc gia được/ bị kiểm điểm với các nước thành viên khác của Liên Hiệp Quốc, tại cuộc họp của Nhóm Làm Việc về UPR. 

Trong cuộc thảo luận đó, bất kỳ thành viên nào của Liên Hiệp Quốc cũng có thể đặt câu hỏi chất vấn, bình luận, hoặc đưa ra kiến nghị đối với chính phủ của quốc gia được/ bị kiểm điểm. Nhóm troika giữ quyền điều phối. 

Năm nay, troika trong phiên điều trần của Việt Nam gồm Kazakhstan, Kenya và Costa Rica. Như vậy, tình hình khá thuận lợi cho Đảng và Nhà nước, bởi hai trong ba quốc gia này là hai nơi không sáng sủa gì trong bức tranh nhân quyền thế giới. Kazakhstan là nước cộng hòa cuối cùng thuộc Liên Xô cũ tuyên bố độc lập, Kenya là một nước nghèo ở châu Phi, nền kinh tế còn nhập siêu trong quan hệ với Việt Nam. Cả hai nước đều không thân thiện với xã hội dân sự. (*)

Thảo luận xong thì sao?

Trong vòng ít nhất 48 giờ sau buổi thảo luận trực tiếp giữa quốc gia được/ bị kiểm điểm với các nước thành viên khác của Liên Hiệp Quốc, nhóm troika sẽ soạn một báo cáo, gọi là “báo cáo đầu ra”. Báo cáo đầu ra này vừa đánh giá tình hình nhân quyền của quốc gia đó, vừa tập hợp lại tất cả các bình luận và kiến nghị của các nước khác. 

Quốc gia được/ bị kiểm điểm có quyền chấp nhận hoặc bác bỏ bất kỳ kiến nghị nào. Việc chấp nhận hoặc bác bỏ này cũng sẽ được ghi rõ trong báo cáo đầu ra. 

Cuối cùng, báo cáo đầu ra sẽ được thông qua tại một phiên họp toàn thể sau đó của Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc. Tại phiên họp này, khối xã hội dân sự cũng có thể tham dự và phát biểu ý kiến.

Sau UPR là gì?

Sau khi thực hiện thủ tục Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát, quốc gia được/ bị kiểm điểm có trách nhiệm thực hiện những kiến nghị được đưa vào bản báo cáo cuối cùng; để rồi tới vòng UPR sau đó, họ sẽ tiếp tục “lên thớt” để giải trình, điều trần về những gì đã hoặc chưa làm được.

Các tổ chức thuộc xã hội dân sự được tham gia như thế nào?

Xã hội dân sự, chẳng hạn, các tổ chức phi chính phủ, có thể viết báo cáo riêng của họ, độc lập với nhà nước, để đánh giá tình hình nhân quyền trong nước mình (gọi là báo cáo của các bên liên quan).   

Họ cũng có thể tham dự phiên điều trần của quốc gia được/ bị kiểm điểm. Cuối cùng, họ có quyền tham dự phiên họp toàn thể của Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc và có các bình luận tổng quan về bản báo cáo đầu ra.

Chú ý là khối xã hội dân sự hoàn toàn có thể đánh giá và báo cáo về tình hình nhân quyền ở nước mình cho Liên Hiệp Quốc. Điều này đã được đảm bảo bởi chính cơ chế UPR của Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc. Theo đó, các tổ chức phi chính phủ có quyền tố cáo những vi phạm nhân quyền tại nước mình ra thế giới mà không bị coi là “thế lực thù địch chống phá chính quyền, bôi nhọ đất nước”. 

Mọi hành vi của nhà nước nhằm trả thù, trả đũa xã hội dân sự nói chung và những người tố cáo nói riêng, đều là đi ngược lại với các cơ chế nhân quyền của Liên Hiệp Quốc. 

Trong cuộc gặp chiều 24/1/2014 tại trụ sở Liên Hiệp Quốc ở New York với phái đoàn vận động cho nhân quyền Việt Nam, bà Aida Martirous-Nejad, quan chức nhân quyền của Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc về Nhân quyền, cũng đã nhấn mạnh điều này và yêu cầu những thành viên trong đoàn theo sát các hoạt động của chính quyền “hậu UPR”, báo cáo ngay cho Liên Hiệp Quốc về những hành động mang tính chất trả đũa, đàn áp nếu có.

(*) Nếu không có gì thay đổi, phái đoàn vận động về nhân quyền cho Việt Nam, gồm đại diện các nhóm dân sự độc lập gồm có Mạng Lưới Blogger Việt Nam, Dân Làm Báo, No-U Việt Nam, Con Đường Việt Nam, Hội Phật Giáo Hòa Hảo, Hội Ái hữu Tù nhân Chính trị và Tôn giáo, sẽ có cuộc gặp với Costa Rica - một trong ba nước thành viên nhóm troika kỳ UPR này - vào trước ngày diễn ra phiên điều trần của Việt Nam, tức là trước 5/2/2014.

Nguồn: http://danlambaovn.blogspot.com.au/2011/06/khong-khi-bieu-tinh-yeu-nuoc-tai-hai.html#.UuWUM7RBXIV

DienDanCTM